X-inactivatie is essentieel voor het leven, vertelt Cristina. ‘Je kunt geen twee actieve X-chromosomen hebben, dan ga je dood. Je moet er eentje uitschakelen om te overleven.’ Wij mensen zijn dan ook niet de enigen die dit doen. Ook bijvoorbeeld koeien, konijnen, muizen, katten en paarden doen het. Het is een universeel proces bij zoogdieren. Dat maakt het des te opmerkelijker dat er eigenlijk nog heel weinig bekend is over hoe X-inactivatie precies verloopt bij vrouwen en welke gevolgen het heeft voor ziekte en gezondheid. Dat zijn de vragen die Cristina, zelf moeder van drie dochters en een van vier zussen, met haar team wil beantwoorden. Lapjeskat Eén ding is al wel bekend: X-inactivatie gebeurt willekeurig. Niet in elke cel is dezelfde kopie van het X-chromosoom uitgeschakeld. Cristina maakt de vergelijking met een lapjeskat.‘Daar zie je goed hoe dat werkt. Het gen dat bepaalt of de vachtharen oranje of zwart zijn, zit op het X-chromosoom. Lapjeskatten zijn altijd vrouwtjes, dus hebben ze twee X-chromosomen. Afhankelijk van welke kopie uit staat op welke plek in de vacht, krijg je oranje of zwarte vlekken. Bij mensen is dat precies hetzelfde. Als je een klein stukje huid neemt, is dat een mix van vlakken van cellen met de ene of het andere X-chromosoom uitgeschakeld. ‘Als wij vrouwen een vacht hadden gehad, had je ook bij ons aan de buitenkant kunnen zien dat we een mozaïek zijn’, aldus Cristina. ‘Vrouwen hebben een beter immuunsysteem dan mannen’ De willekeurigheid van X-inactivatie heeft ook invloed op de gezondheid. Het bekendste voorbeeld is kleurenblindheid. Dat komt veel vaker voor bij mannen: zij zien lastig het verschil tussen rood en groen. Dat komt doordat het gen voor rood-groen-kleurenblindheid op het X-chromosoom ligt. Als er bij een man een mutatie in dat gen zit, leidt dat direct tot kleurenblindheid. Hij heeft tenslotte maar één X. Als er bij een vrouw een mutatie in het ene X-chromosoom zit, heeft ze altijd nog het andere gezonde X-chromosoom. Vrouwen zijn dus beschermd tegen kleurenblindheid, doordat ook in de cellen in het oog willekeurig het ene of het andere X-chromosoom wordt uitgeschakeld. ‘Alleen als vrouwen twee X-chromosomen hebben met dezelfde mutatie gaat het mis’, vertelt Cristina. Kleurenblindheid is redelijk onschuldig, maar het X-chromosoom is betrokken bij veel meer ziekten. Cristina richt haar pijlen vooral op neurologische ontwikkelingsstoornissen en andere aandoeningen die vaker of minder vaak voorkomen bij vrouwen dan bij mannen. Ze somt op: ‘Vrouwen hebben vaker angststoornissen, depressie en eetstoornissen. Bij mannen komen autisme, verstandelijke beperkingen, dyslexie en ADHD vaker voor. Lang werd gedacht dat dit verschil iets met geslachtshormonen of leefstijl te maken had. In de laatste jaren zijn we ons meer gaan realiseren dat het waarschijnlijk ook te maken heeft met het verschil in X-chromosomen tussen mannen en vrouwen.’ 48 CR I ST INA GONTAN PARDO
RkJQdWJsaXNoZXIy ODY1MjQ=