JAAROVERZICHT VAN GOGH NP 2023 Er groeit iets moois: de beweging Van Gogh NP
3 Inhoud Voorwoord Inleiding 1. Tijdlijn 2023 in vogelvlucht 2. Van Gogh als grote inspirator 3. Van Gogh Nationaal Park boekt resultaat 4. Projecten op weg naar status Nationaal Park nieuwe stijl Natuurbeleving Educatiestrategie Betrokken horeca- en recreatieondernemers Landschapsbiografie Groen doorarderd Vergroenen bedrijventerreinen Leve de natuur De Gouden Zaaier Van Gogh NP Academie Versailles als special bij Atelier met alle partners 5. Resultaten Brabants Bodem 6. Salon Van Gogh 2023 7. Ateliers Van Gogh NP 8. Partners Van Gogh NP pag 5 pag 7 pag 8 pag 18 pag 20 pag 22 pag 22 pag 23 pag 24 pag 25 pag 26 pag 28 pag 29 pag 30 pag 31 pag 32 pag 34 pag 38 pag 40 pag 42
Voorwoord We hebben gedurende 2023 het gevoel gehad in een tussenjaar te zitten. Wereldwijde onrust, provinciale verkiezingen, een gevallen kabinet en landelijke verkiezingen. Daarnaast liep de driejarige samenwerkingsovereenkomst met alle partners af terwijl we nog geen uitkomst hadden over de gewenste status. Uiteindelijk hebben alle partners uitgesproken opnieuw een overeenkomst met elkaar te willen tekenen in het vertrouwen dat wij in 2024 duidelijkheid hebben over de formele titel als Nationaal Park nieuwe stijl. Inmiddels wordt deze Brabantse beweging met meer dan 70 partners steeds vaker ontdekt. In de Groene Amsterdammer van 31 januari 2024 schrijft men over de bijzondere alliantie die in Brabant is ontstaan: “…tussen de bossen, de heides en de beekdalen in het Brabantse land is een brede coalitie betrokken bij een stille revolutie.” “Het begon met een wild plan waar een bonte coalitie van overheden, boerenorganisaties, natuurclubs, waterschappen en private partijen een paar jaar geleden haar handtekening onder zette: een nieuw te vormen ‘Van Gogh’ Nationaal Park. Dit plan, genoemd naar de beroemde Brabantse schilder, moet verschillende groene gebieden in Noord-Brabant met elkaar verbinden.” Van Gogh Nationaal Park creëert als samenwerking van actieve partners een tussenruimte waarin projecten tot wasdom kunnen komen. Onze kracht is integraliteit en uitvoeringskracht in een periode waarin beleidsmakers en bestuurlijke krachten de koers aan het bepalen zijn met Gebieds Gerichte Aanpak en het Brabants Programma Landelijk Gebied. In dit jaarverslag tonen we aan welke bijzondere activiteiten er al worden uitgevoerd en hoe de hemelbestormers van de Van Gogh NP Academie ons verrassen met nieuwe inzichten en een beweging van onderop. Wij wensen u veel leesplezier. Martijn van Dam 4 5
Inleiding Voor u ligt alweer het derde Jaaroverzicht sinds de oprichting van Van Gogh NP in 2021. Het jaar waarin we onze focus vol zijn gaan zetten op de uitvoering om zoveel mogelijk tastbare resultaten te krijgen, die laten zien dat de samenwerking in Van Gogh NP al volop loopt! De partners hebben vijf focusprogramma’s vastgesteld, die dankzij Van Gogh NP zijn gestart en die al tot concrete resultaten hebben geleid of waar die resultaten binnen afzienbare tijd zijn te verwachten. Programma’s waarin Van Gogh NP als proefgebied nieuwe mogelijkheden ontwikkelt, waar straks ook heel Brabant van meeprofiteert. Al deze programma’s dragen bij aan het ‘behagen’ van Brabant, zodat het gebied steeds groener, aantrekkelijker, gezonder en vitaler wordt. Samen wordt geëxperimenteerd om te komen tot nieuwe perspectieven, waarin ondernemerschap hand in hand gaat met het versterken van het landschap en de biodiversiteit. In dit jaarverslag brengen we dit graag voor u over het voetlicht. Met gepaste trots, omdat we ook goed weten dat we nog slechts aan het begin staan van een meerjarige ontwikkeling, die alleen slaagt als partners gaan voor langjarige samenwerking met een lange adem. Dit kwam ook goed naar voren uit de Evaluatie die we in het voorjaar hebben laten uitvoeren. Daaruit bleek dat we met het Masterplan Van Gogh NP nog steeds een dijk van een strategie hebben, en dat we met de samenwerking van een zo groot en divers aantal partners goud in handen hebben: het Brabants model. Maar dat we ook moeten zorgen voor het (beter) zichtbaar maken van concrete, tastbare resultaten die de meerwaarde voor partners in beeld brengen. Op weg naar een actieve steeds krachtigere beweging, van bestuurders en beleidsmakers, maatschappelijke organisaties, bedrijven en bewoners. Daarnaast bleek uit de Evaluatie ook dat de partners de toekenning van de status Nationaal Park (nieuwe stijl) als noodzakelijk middel zien om het Van Gogh NP als vliegwiel voor het realiseren van de ambitie langjarig te kunnen doorzetten. Helaas duurt de besluitvorming door LNV over de status veel langer dan we hadden verwacht. Ondanks deze tegenvaller zijn we nog steeds met positieve verwachting in constructief gesprek met het Ministerie van LNV en verwachten we medio 2024 echt duidelijkheid. Ook hier is dus een lange adem geboden! Zelfbewust en met de haven in zicht concentreren we ons daarom vooral op de activiteiten die in 2023 zijn uitgevoerd voor de realisatie van het Masterplan, en waarvan u een indruk krijgt in dit jaaroverzicht. Vanuit de kracht van de samenwerking, waarmee onze gezamenlijke ambitie kan worden gerealiseerd door projecten geïnitieerd door Van Gogh NP en projecten opgestart door partners die evenzeer bijdragen aan de doelstellingen van het Masterplan. Wat ons betreft blijvend een mooi uitgangspunt voor een langdurig vervolg. Wij wensen u veel leesplezier. Frank van den Eijnden en Anneke Boezeman 7 Besluitvorming aanvraag status Nationaal Park Evenals in voorgaande jaren zijn er ook in 2023 meerdere bestuurlijke overleggen geweest tussen een delegatie van Van Gogh NP en het Ministerie van LNV. Daarin is gesproken over de status NP passend bij de brede aanpak van Van Gogh NP. Op verzoek van het Ministerie van LNV hebben we ook in 2023 input gegeven voor de totstandkoming van het nieuwe Beleidsprogramma Nationale Parken. Dit Beleidsprogramma is na behandeling door de Tweede Kamer in september vastgesteld door Minister van de Wal. Bekijk hier masterplan Het Ministerie heeft ook €5,5 miljoen extra budget vrijgemaakt voor de Nationale Parken, waarover in de begrotingsbehandeling door de Tweede Kamer en Eerste Kamer in 2024 wordt besloten. Het Beleidsprogramma wordt vertaald in Beleidsregels, die naar verwachting voorjaar 2024 worden gepubliceerd. Als de Beleidsregels passend zijn voor de ambitie en ontwikkelings- gerichte aanpak van Van Gogh NP kan de geactualiseerde aanvraag in 2024 worden ingediend.
Salon VAN GOGH Salon Van Gogh: cultuur ontmoet natuur Van Gogh Sites Foundation, Van Gogh Nationaal Park en het Prins Bernhard Cultuurfonds Brabant vieren jaarlijks de geboortedag van Vincent van Gogh met Salon Van Gogh: een cultureel netwerkevenement voor stakeholders uit het Brabantse bedrijfsleven, overheden en de cultuur- en natuursector. Salon Van Gogh vindt jaarlijks plaats op 30 maart in de unieke setting van Oud Herlaer: het natuurgebied en oud cultuurlandschap aan de Dommel waar Brabants Landschap en Het Noordbrabants Museum in de nabije toekomst een buitenmuseum met kunst in het landschap realiseren. Cultuur én natuur voor een optimaal vestigingsklimaat Icoon Vincent van Gogh biedt de unieke kans om de Brabantse cultuur- én natuursector samen als pijlers van een optimaal vestigings- bijdragen aan kunstprojecten in natuu landschap. Vincent van Gogh maakte van het landschap dat hij zag. Dit nie fonds geeft het landschap kunst teru Zo dragen we direct bij aan een moo en inspirerende leefomgeving in Brab Editie 2023: kleur en licht Salon Van Gogh zet iedere editie een actueel en relevant thema centraal. Op maart 2023 staat de betekenis van kleu licht in het werk van Vincent van Gogh Het programma is opgebouwd uit een 1 Van Gogh NP is een ontwikkelings- gericht Nationaal Park nieuwe stijl, waarin partners samen werken aan de versterking van natuur, landschap en biodiversiteit, met meerwaarde voor ecologie, economie en sociaalmaatschappelijke kwaliteiten in een stedelijke regio met 1,5 miljoen inwoners. Januari-februari Van Gogh wijst ons de weg Lees het pamflet waarmee Van Gogh NP onder de aandacht is gebracht in de aanloop naar de provinciale verkiezingen in maart 2023. Lees over de nieuwe voorzitter Bezoek de website van Salon van Gogh 1 maart 2023 Nieuwe voorzitter Martijn van Dam 30 maart 2023 Salon Van Gogh 29 februari 2023 Ruim 13 miljoen euro voor uitbreiding succesvolle Brabantse Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij Lees het artikel 8 9 TIJDLIJN 2023 IN VOGELVLUCHT
23 maart 2023 Van Gogh NP trotse partner in het MONA Partnerschap Het Europese project MONA spant zich in om duurzaam toerisme te ontwikkelen door recreatiedruk te spreiden. In België, Frankrijk, Nederland en Duitsland worden projecten gerealiseerd die gericht zijn op het veranderen van reisgedrag naar de natuur. 26 april 2023 Brabantse Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij (BBM) levert positieve bijdrage aan biodiversiteit Lees meer op de website Bekijk de bijdrage 30 april 2023 Landschapsbiografie over de Dommel 25 mei 2023 Atelier Van Gogh NP: Van Gogh NP, de groene motor Bekijk de website Bekijk de bijdrage 10 11
3 september 2023 Leve de Natuur en drie Gouden Zaaiers 27 september 2023 Najaarsbijeenkomst voor de 'Gastheren en -vrouwen van het landschap' in Van Gogh NP, een samenwerkingsverband van IVN & VisitBrabant 7 juni Vijfde Van Gogh NP wandelroute geopend 16 juni 2023 Eindpresentaties Van Gogh NP Academie editie 4 Bekijk het artikel Bekijk de route online Lees het artikel Lees het artikel 12 13
September 2023 Agroforestry succesvol in Van Gogh NP Oktober 2023 Brabants Bodem gaat Van Gogh achterna naar Frankrijk Lees het artikel Lees het artikel 27 november 2023 Aankondiging Jaar van de zonnebloem 30 november Een zonnige (boeren)toekomst kleurt Atelier Van Gogh NP Lees het artikel Im age onrofnt: VincentvanGogh (1853 - 1)890 Van Gogh MuseumA,msterdam (VincentvanGoghFoundatio)n 180CM VI-X 20CM IV-VII Helianthus Sunrich Orange F1 Also available in the Sunrich series: Lemon F1 Gold F1 Orange Summer F1 Limoncello Summer F1 Lemon Summer F1 Orange DMR F1 Provence F1 www.takii.eu H472 www.takii.eu 2024 Jaar van de zonnebloem Zet Brabant in bloei! jaarvandezonnebloem.nl NL-364334274 Lees het artikel 14 15
11 december 2023 Samen bedrijventerreinen verduurzamen in Brabant 13 december 2023 Eindpresentaties vijfde editie Van Gogh NP Academie Lees het artikel Lees het artikel 16 17
2 VAN GOGH ALS GROTE INSPIRATOR 18 19 veranderingen en probeerde in zijn werk de essentie te vinden van de balans tussen mens, landschap en natuur. Vincent van Gogh had een diepe en intense relatie met de natuur. De oorsprong hiervan kunnen we terugvinden in zijn religieuze opvoeding waarbij de natuur werd gezien als het meest oorspronkelijke en het meest pure dat het dichtste bij de schepping stond. De liefde voor de natuur werd hem door zijn ouders met de paplepel ingebracht. Hij was gefascineerd door de schoonheid van de natuur en zag het later als een belangrijke inspiratiebron voor zijn kunstwerken. Van Gogh had een bijzondere manier om de natuur te observeren en vast te leggen in zijn schilderijen. Hij besteedde veel aandacht aan de kleuren, vormen en texturen van de natuur en probeerde deze zo nauwkeurig mogelijk weer te geven. Op deze wijze probeerde hij weer de oorspronkelijkheid zo exact mogelijk weer te geven, gevangen in emoties die hij voelde tijdens het schilderen. Van Gogh had een sterke voorkeur voor landschappen en de mensen die hierin werkten. Hij schilderde regelmatig scènes uit de natuur en de landschappen, zoals velden met tarwe, aardappelvelden, olijfbomen en zonnebloemen. Zijn relatie met de natuur was erg belangrijk voor zijn werk en persoonlijke leven. Hij zag de natuur als een bron van schoonheid, inspiratie en troost. Het boerenleven speelde daarin een belangrijke rol. Hij was gefascineerd door de eenvoud en de schoonheid van het boerenleven en zag de boeren als nobele en hardwerkende mensen. Van Gogh bracht een groot deel van zijn leven door op het platteland en maakte veel schilderijen van het boerenleven. Daarmee toonde hij vaak de menselijke kant van het boerenbestaan, zoals de vermoeidheid na een lange dag werken en de onderlinge solidariteit van de boerengemeenschap. Voor Van Gogh stond het boerenleven symbool voor eenvoud, authenticiteit en verbondenheid met de natuur. Hij was gefascineerd door de manier waarop boeren in harmonie leefden met hun omgeving en maakte zich zorgen over de moderne samenleving, die volgens hem te geïndustrialiseerd en kunstmatig was geworden. Het boerenleven kon volgens Van Gogh een belangrijke rol kon spelen in het terugbrengen van de mens naar de natuur en het herstellen van de balans tussen mens en natuur. Hij was ervan overtuigd dat het boerenleven een bron van inspiratie en troost kon zijn voor de moderne mens. Het is het unieke verhaal dat mensen raakt en activeert om in actie te komen. Met Van Gogh Nationaal Park spreken wij Brabantbreed bewoners aan. We stimuleren de trots voor ons landschap maar maken ook duidelijk dat we buiten de lijnen moeten kleuren om oplossingen te vinden. Vincent van Gogh werkt voor boeren, natuurvorsers en iedereen die in het landschap actief is als een boegbeeld voor de verbeeldingskracht die we nodig hebben om complexe ontwikkelingen terug te kunnen brengen tot de kern: liefde voor het landschap. Alleen met hetzelfde non-conformisme die Vincent bezat kunnen we boven onszelf uitstijgen en de generaties na ons een mooiere leefomgeving achterlaten. En dat allemaal met één grote gemeenschappelijke deler: we willen ons landschap een stukje beter achterlaten voor nieuwe generaties. Om dat te kunnen doen willen we bewoners, bedrijven, onderwijs en maatschappelijke instellingen en bezoekers in beweging brengen hieraan bij te dragen. Waarom Van Gogh? We hebben te maken met een enorm complexe situatie waarin integrale beleidsagenda’s een oplossing moeten bieden voor de opgaven waar we voor staan. In de tijd van Van Gogh (fin de siècle) was er ook sprake van een grootschalige verandering in het landschap. Industrialisering, de opkomst van de spoorwegen, uitvinding van kunstmest en nog veel meer vernieuwingen waardoor traditionele functies en de inrichtingen van steden en het boerenland veranderde. Van Gogh zag die In Van Gogh Nationaal Park werken 70 partners uit uiteenlopende sectoren samen aan een mooier, groener en gezonder landschap. Iedere organisatie werkt aan de realisatie van haar eigen agenda en levert hiervoor input aan op een aanzienlijke hoeveelheid gebiedsgerichte agenda’s. Het Van Gogh Nationaal Park heeft niet een eigen agenda maar is een narratief dat dwars door alle agenda’s en beleidsprogramma’s van overheden en maatschappelijke organisaties heen loopt.
3 VAN GOGH NATIONAAL PARK BOEKT RESULTAAT! 20 21 Van Gogh Nationaal Park boekt resultaat! In de eerste drie jaar van het bestaan van Van Gogh NP is er samen met de partners stevig geïnvesteerd in het opstarten en uitvoeren van projecten om ons landschap mooi, groen, gezond en vitaal te maken. Hieronder een overzicht: • 54 ondernemende vernieuwers deelgenomen aan de Van Gogh NP Academie • 80 jongeren hebben deelgenomen aan nature bits Lighten up your landscape • 5 nieuwe gidsen opgeleid voor het Van Gogh Mysterie in het basisonderwijs met 444 deelnemers Van Gogh Nationaal Park is een brede beweging waarin Brabantse overheden, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven zich met vrijwilligers en bewoners inzetten voor de versterking van natuur, landschap en biodiversiteit, gekoppeld aan de maatschappelijke vraagstukken van deze tijd. Met een gezamenlijke ambitie geven de partners het eigentijdse antwoord op de vraag hoe natuur en landschap kunnen worden versterkt midden in een stedelijke regio met 1,5 miljoen inwoners. • Analyserapport Groene Dooradering opgeleverd en uitvoering aanvalsplan landschapselementen opgestart • 5 Van Gogh NP Wandelroutes aangelegd • Storyline “Buiten de lijnen kleuren”, merkengids en huisstijl opgeleverd • Perspectief Boomteelt-sector opgeleverd: Brabants Versailles • Landschapsbiografie De Dommel opgeleverd • Verkenningen Landschapsbiografie de Mark opgestart • Cursus gastheerschap in het landschap uitgevoerd met 13 ondernemers als nieuwe Van Gogh NP gastheren/vrouwen als resultaat • E-learning module voor horeca en recreatie- ondernemers opgeleverd. • De Brabantse Biodiversiteitsmonitor Melkvee- houderij wordt opgeschaald met 200 extra deelnemers. Hiermee kan het aantal deelnemers in 2024 groeien van 445 naar maximaal 650.
4 PROJECTEN OP WEG NAAR STATUS NATIONAAL PARK NIEUWE STIJL Natuurbeleving Nadat al vier Van Gogh NP thematische wandelroutes waren opgeleverd in 2022, werd de vijfde en laatste route in Helvoirt in juni 2023 opgeleverd. Later dan gepland, vanwege de zoektocht naar een passende oplossing met gemeente en grondeigenaren; deze is begin 2023 gevonden naar ieders tevredenheid. Met de routes zijn belevenisvolle wandelingen over het knooppuntennetwerk gerealiseerd, waarbij kwetsbare natuur is vermeden en, waar dat kon, de koppeling is gelegd met bezoekbare beleefbare plekken, zoals Van Gogh monumenten, bijzondere landschappen, zandpaden, horeca/ rustplekken en boerderijen met verkoop van streekproducten. Daarbij is door het Routebureau van VisitBrabant samengewerkt met betreffende gemeenten en grondeigenaren (particulieren, waterschappen, terreinbeheerders), voor benodigde vergunningen en toestemming. Daarnaast is samengewerkt met recreatie-/horecaondernemers, influencers, boeren/producenten van streekproducten aan de routes én met vormgevers en fotografen voor bewegwijzering en routebrochures. De routes zullen jaarrond worden opgenomen in diverse wandelmagazines. Educatiestrategie Het Van Gogh NP wil het vliegwiel zijn voor de ontwikkeling van het landschap van de toekomst. Educatie helpt het vliegwiel op gang te brengen, door het ontwikkelen van een integrale en gedragen educatiestrategie, door het verbinden, versterken en het ondersteunen van het aantal vrijwilligers dat zich betrokken voelt en ambassadeur en door het aanwakkeren van trots en betrokkenheid door middel van unieke en verrassende leerervaringen. In 2023 is, middels een enquête onder educatieve partners, meer zicht gekregen op het huidige aanbod en bereik van de educatieve inspanningen en welke activiteiten goed passen binnen de educatiestrategie. De resultaten zijn gebruikt voor het op 30 november 2023 bij LNV ingediende ambitieplan Educatie en communicatie 2024-2028. In de bestaande netwerken van vrijwilligers zijn diverse presentaties geweest over het overkoepelende verhaal van het Van Gogh NP. Mensen zijn in beweging gebracht met hulp van: - ‘De Hommel’ waarmee IVN-ers op zoek zijn gegaan naar bij-vriendelijke initiatieven in de samenleving die de biodiversiteit bevorderen. Op 15 juni is deze prijs voor de eerste keer aan drie IVN-afdelingen uitgereikt. - Natuur en gezondheid waardoor ook mensen in beweging zijn gekomen voor brede welvaart en een gezonde leefomgeving. - “De Gouden Zaaier” ter ondersteuning en als aanjager van sprekende lokale initiatieven. Op 3 september 2023 is, voor de eerste keer, deze prijs aan drie initiatieven uitgereikt: Van Gogh Helvoirt, De Kleine Aarde en het Baanderherencollege (Boxtel). In 2023 is in samenwerking met de Stichting Buiten- school een symposium ‘Naar Buiten’ georganiseerd voor bestuurders, directies en leerkrachten van scholen in de regio. Met organisaties Lentekracht, Peelpioniers en Nature for Health is gebouwd aan een community van Van Gogh NP - pioniers. Ingestoken is op kortdurende concrete activiteiten en programma’s. Een mooi voorbeeld hiervan is Nature For Health, waar samen met Fontys hogeschool een drietal gezonde natuurwandelingen zijn georganiseerd voor studenten in het Van Gogh NP. Van 2021 t/m 2023 zijn een viertal naturebits (een kort, inspirerend leermoment rondom een actueel natuur- thema) georganiseerd met en voor ca. 80 jongeren. Het tweede Groene traineeship (Maatschappelijke Diensttijd van het Ministerie van VWS) vond plaats van september 2022 tot en met januari 2023 met als thema Light up your landscape waarin jongeren op zoek zijn gegaan naar inspirerende verhalen van jongeren, diehoren bij (voor hen) speciale plekken in het Van Gogh NP. 23 22
24 25 Betrokkenheid horeca- en recreatieondernemers (Recreatie) Ondernemers spelen een cruciale rol in het realiseren van een gastvrije beleving en het als ambassadeur en intermediair uitdragen van het gedachtengoed van Van Gogh NP. Door het mobiliseren en faciliteren van ondernemers met kennis over het Van Gogh NP en door het creëren van een ondernemersnetwerk dat actief bezig is met product - en arrangement ontwikkeling is het ambassadeurschap en de duurzame gastvrijheidsbeleving naar de gast vergroot. De facilitering bestond uit het ontwikkelen en aanbieden van een E-learning module, het organiseren van netwerkbijeenkomsten en het verzorgen van een cursus Gastheerschap. De Gastheren en -vrouwen worden gepromoot via de kaart op de website van Van Gogh NP en er is een online toolkit ontwikkeld met middelen die zij in kunnen zetten op hun eigen websites. De Van Gogh NP website met de kaart en de e-learning blijft in de lucht en blijft worden gepromoot. De cursus Gastheer van het landschap zal nog meerdere keren worden herhaald. Tevens hebben de Gastheren- en vrouwen meegedacht over ‘2024: Het jaar van de Zonnebloem’. Zij gaan, in afstemming met Van Gogh NP, zelf met initiatieven aan de slag. Per 1 januari 2024 is Hiswa-Recron partner geworden van Van Gogh NP. Landschapsbiografie Een landschapsbiografie is een aansprekende en succesvolle manier om het verhaal van de ontstaansgeschiedenis van het landschap van een bepaald gebied voor een breed publiek toegankelijk te maken. De Landschapsbiografie van de Dommel is via de publicatie ‘Het stroomgebied van de Dommel. Een landschapsbiografie’ opgeleverd, met een drukbezochte boekpresentatie op 21 april 2023 in het kader van het 650-jarig bestaan van waterschap De Dommel. Het is een omvangrijk naslagwerk van 2 delen met in totaal 1200 pagina’s. Een standaardwerk en levensloop voor het gehele stroomgebied van de Dommel, dat de landschappelijke en historische rijkdom voor een breed publiek toegankelijk maakt, dat als inspirerende basis en verbindende onderlegger kan dienen voor economische, recreatieve en ruimte- lijke ontwikkelingen in het gebied en dat de kennis levert omtrent het ecologisch functioneren én het functioneren van het watersysteem. Deels ook digitaal ontsloten. En als afgeleide zijn 12 fysieke projecten en diverse begeleidende activiteiten (publieksactiviteiten/ bijeenkomsten, onderzoek en educatie) uitgevoerd. Met ‘Het stroomgebied van de Dommel. Een landschapsbiografie’ als basis is een Leader-aanvraag voor Het Groene Woud ingediend (begin december 2023 beschikt), zodat de spin-off komende 5 jaar nog verder wordt uitgebreid. En er is ook een vervolgstudie naar de impact en het optimaliseren van het sturende vermogen in de praktijk van landschapsbiografieën gestart door Arcadis, in opdracht van RCE en Waterschap De Dommel. In januari 2022 is door projecttrekker gemeente Breda opdracht verleend aan Bureau StadLosOmLand voor het maken van de Verkenning Landschapsbiografie De Mark/Baronie. De Verkenning is in februari 2023 opgeleverd. Het resultaat van de Verkenning is een teaser waarin is omschreven hoe en op welke wijze de landschapsbiografie kan worden vormgegeven. Hiermee is een eerste stap gezet in een mogelijke realisatie van een landschapsbiografie De Mark/Baronie. De periode na februari was met name gericht op het verkrijgen van bestuurlijke commitment van alle deelnemende gemeenten en het Waterschap en eventuele ondersteunende organisaties. Ondanks de (h)erkenning en het enthousiasme bij de bestuurders heeft dit (nog) niet geleid tot een gezamenlijk bestuurlijk commitment op een vervolgtraject: realisatie van de Landschaps- biografie Mark.
26 27 Groen dooraderd In alle landelijke en provinciale beleidsprogramma’s is de doelstelling 10% groenblauwe dooradering opgenomen. Groen dooraderen betekent dat er lijnvormige landschapselementen (hagen, singels, houtwallen) op de kavelgrenzen in het boerenland (m.n. weilanden en akkers) worden gerealiseerd. Door de aanleg van lijnvormige landschapselementen wordt de biodiversiteit, en de beleving van het landschap vergroot (kwaliteitssprong). Vereniging Nederlands Cultuurlandschap (VNC) heeft een uitvoeringsstrategie ontwikkeld en een uitvoeringsplan voor de aanleg van landschaps- elementen opgesteld, met name gericht op het agrarisch cultuurlandschap. Het opgeleverde rapport bevat een goede analyse van bestaande instrumenten/ regelingen, belemmeringen en kansen én aangrijpingspunten hoe de groene dooradering te bevorderen. Het rapport van VNC is de opmaat geweest voor een veel groter en omvangrijker vervolgproject om in Van Gogh NP daadwerkelijk uitvoering te geven aan 10% groenblauwe dooradering, waarvoor in 2023 door LNV een subsidie van € 400.000 is toegekend (ikv Bossenstrategie). Dit projectplan richt zich op de ontwikkeling van een instrumentenkoffer (toegepast in 5 startgebieden in Van Gogh NP) met de potentie om 10% groenblauwe dooradering in het landelijk gebied robuust en op gebiedsniveau te realiseren (voor een deel gecombineerd met wandelpaden over boerenland), door de ontwikkeling van een overdraagbare systematiek, met een verleidelijk arrangement/verdienmodel voor boeren/ grond- eigenaren én een matchingstool voor adoptie/ medefinanciering door bedrijven. De systematiek komt tzt beschikbaar voor toepassing in de rest van Nederland.
28 29 Vergroenen bedrijventerreinen Van Gogh Nationaal Park is aanjager en katalysator voor een groen, mooi, gezond en vitaal Brabants gebied, tot in het hart van dorpen en steden. Eén van de vijf focusprogramma’s is het vergroenen van bedrijventerreinen. Van Gogh NP en partner Rabobank delen de ambitie om te helpen bij het verduurzamen en vergroenen van bedrijventerreinen. Op 11 december 2023 organiseerden Rabobank en Van Gogh NP het event ‘Verduurzamen bedrijventerreinen’, voor gemeentelijke bestuurders, ambtelijke medewerkers en partners. Verduurzamen gaat naast het slim opwekken, opslaan en hergebruiken van energie ook over circulariteit, klimaatadaptie, vergroening en het vergroten van de biodiversiteit. Het verduurzamen van bedrijventerreinen zorgt voor florerende bedrijven die voorbereid zijn op de toekomst. Naast kostenbesparing, willen medewerkers (op deze krappe arbeidsmarkt) werken bij een fijne werkgever in een fijne omgeving. Een beetje groen is aantrekkelijk en zorgt aantoonbaar voor meer gezonde en fitte medewerkers. En een bedrijf in een groene omgeving is beter voorbereid op hitte- en wateroverlast, die we ook in Nederland steeds vaker meemaken. De verduurzamingsopdracht die er ligt is groot. Voor individuele bedrijven lijken de te nemen stappen dan al snel onoverzichtelijk, onmogelijk en te groot. Daarom is het organiseren van collectiviteit en organiserend vermogen ontzettend belangrijk. Daarvoor zijn intermediairs, zoals makelaars, nodig die kansen, behoeften en mogelijkheden inventariseren en partijen bij elkaar brengen. Gemeenten kunnen daarbij faciliteren door bewustwording en het duiden van de urgentie, door het organiseren van de collectiviteit mogelijk te maken, door te participeren als één overheid en door te zorgen voor tempo in de doorlooptijd van (subsidie)processen. Leve de Natuur Op zondag 3 september organiseerden de samenwerkende kerken van Oisterwijk en Van Gogh Nationaal Park het inspirerende evenement ‘Leve de Natuur’. De bijeenkomst was bedoeld voor alle bewoners en de 70 organisaties die betrokken zijn bij het Van Gogh Nationaal Park. Om met hen in gesprek te gaan over een leefbare aarde /regio, een gezamenlijke klimaataanpak en zorg voor de natuur in het gebied van het Nationaal Park. Wat zou het mooi zijn als het gebied van het Van Gogh Nationaal Park een proeftuin wordt voor de gezamenlijke aanpak van de zorg voor de natuur en het klimaat. Omringd door prachtige natuur en muziek gingen de aanwezigen met vooraanstaande sprekers dieper in op de betekenis en waarde van een groene omgeving. Met een hoofdinleiding over de zorg voor onze natuur van Bisschop Gerard de Korte van ‘s-Hertogenbosch. Deze inleiding ‘Laudato Si’ is geïnspireerd op de gelijk- namige encycliek van Paus Franciscus. De paus geeft hierin een fundamentele bezinning op onze verantwoordelijkheid voor een leefbare aarde. Hij noemt de aarde ‘ons gemeenschappelijk huis’. Met deze zorg voor de natuur en in het bijzonder de klimaataanpak werd het gesprek gevoerd met vertegenwoordigers van organisaties die actief zijn in het landschap van Van Gogh Nationaal Park, zoals natuurorganisaties, boeren, bedrijfsleven en overheidsorganisaties.
30 31 Van Gogh NP Academie Met de Van Gogh NP Academie is een Tussenruimte geopend: Van Gogh NP als ‘enabler’, versneller, ondersteuner van maatschappelijk relevante en urgente initiatieven en processen. Een tussenruimte waarin betrokken partners, stakeholders en initiatiefnemers samen experimenteren. Op zoek naar effectieve oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken over duurzaamheid en de kwaliteit van onze leef- en werkomgeving. Grootschalig beleid of kleine initiatieven: hier is ruimte voor de menselijke maat. De persoonlijke betrokkenheid en motivatie van de gesprekspartners is de energiebron voor vernieuwing en oplossingen. In de periode van september 2021 tot en met december 2023 hebben er vijf edities (van ieder vier dagen) en twee terugkommiddagen van de Van Gogh NP Academie plaatsgevonden. In totaal hebben 54 mensen/initiatieven deelgenomen; een bonte mix van betrokken burgers, zelfstandig ondernemers en medewerkers van partners in het Van Gogh NP. Voor de werving van deelnemers is ook gebruik gemaakt van de partners van Van Gogh NP, via hun netwerken. KunstLoc fungeerde in alle edities van de Academie als de partner die de verbeeldingskracht een plek gaf in de casuïstiek van de deelnemers. Bovendien heeft KunstLoc in totaal 10 kunstvouchers à €2.000,- beschikbaar gesteld aan de deelnemers om een kunstenaar aan hun project te koppelen. Inhoudelijk zijn zogenaamde ‘families van casussen’ zichtbaar geworden: natuur- en landschapsontwikkeling middels tiny houses/woningbouw; eet/drink je landschap mooier, gezonder, robuuster; voedselbossen; infra- structuur (fietspad, voetpad, kanaal) als verbinder en etalage; activiteitenprogramma’s of culturele en creatieve uitingen in Van Gogh NP. Ook procesmatig zijn er ‘families van gemeenschappelijke leerpunten en uitdagingen’: belemmeringen in regel- geving/wetten en geld; draagvlak en participatie; activeren en betrekken van het netwerk; wederkerigheid en doorzettingsvermogen naast passie. In de komende maanden en jaren zal blijken of en hoe al die beginnetjes zelf echt in de benen komen en collectieve kracht – opschaling – doorgroei realiseren. De eerste concrete stappen en resultaten zijn reeds zichtbaar en zullen in 2024 worden gecommuniceerd middels artikelen, diepte-interviews en mogelijk ook een film. De gouden zaaier De Gouden Zaaier, een initiatief van Van Gogh NP en IVN Natuureducatie, is een jaarlijkse onderscheiding aan drie concrete projecten van een persoon, een bedrijf of een vrijwilligersorganisatie. De onderscheiding bestaat uit een trofee en een geldbedrag van € 1000, om in te zetten voor activiteiten voor een mooiere, groenere en gezondere samenleving. De Gouden Zaaier is afgeleid van het beroemde schilderij van Vincent van Gogh, maar heeft een bredere betekenis. Door mensen te belonen met een Gouden Zaaier, zaai je weer nieuwe ideeën bij anderen. Naast zaaien gaat het ook over oogsten. Door de verhalen van de initiatiefnemers een podium te geven en hun verhalen te delen met de partners van Van Gogh NP, vrijwilligers en andere belangstellenden in Brabant. Iedere partner in Van Gogh NP kan daarvoor jaarlijks een aansprekend project uit het eigen netwerk nomineren. Het aangemelde project moet letterlijk zichtbaar zijn (of worden) in het landschap. Het moet een bijdrage leveren aan de duurzame ontwik- keling van de eigen omgeving. Tijdens ‘Leve de Natuur’ op 3 september 2023 zijn de eerste 3 Gouden Zaaiers uitgereikt. • Baanderherencollege in Boxtel. Een project om vakmanschap te leren door het gebruik van populierenhout als gebiedseigen hout te verwaarden en daarmee een bijdrage te leveren aan de instandhouding van het karakteristieke populieren-cultuurlandschap en om de vrijkomende houtoogsten toe te passen in de bouw. • De Kleine Aarde in Boxtel. Vanwege het 50-jarig bestaan organiseert Stichting De Kleine Aarde verschillende projecten. Het zet zich in voor behoud, versterking en toegankelijk maken van de waarden van De Kleine Aarde. • Stichting Van Gogh Helvoirt. Vrijwilligers in Helvoirt nemen het initiatief om jaarlijks akkerranden in te zaaien met zonne- bloemen. Voor een mooier landschap, betere beleving van Van Gogh's erfgoed en een betere biodiversiteit.
32 33 toekomst zou kunnen ontwikkelen, met een aanpak die aansluit bij de vele opgaven in het buitengebied. Het Schetsboek bevat een aantal scenario’s gericht op landschappelijke versterking, biodiversiteit, waterbeheer en recreatieve ontsluiting. Met ruimte voor het ondernemerschap in de boomteelt in transitie naar een toekomstbestendige sector. De aanpak was een groot succes, en er worden nu extra stappen voorbereid om tot een concrete aanpak op deelgebied en bedrijfsniveau te komen. De lessen en ervaringen uit dit traject dienen als basis voor de opschaling naar andere clustergebieden. Van Gogh NP op Innovatie Expo Rotterdam Op 2 november 2023 schitterde Van Gogh Nationaal Park op het hoofdpodium van de InnovatieExpo in Rotterdam. Deze tweejaarlijkse landelijke bijeenkomst voor overheden, bedrijven en organisaties bracht innovatieve initiatieven samen om de verbinding tussen kennis, beleid, markt en maatschappij te versterken en innovaties te versnellen. Anneke Boezeman presenteerde de ambities van Van Gogh NP en benadrukte de integrale aanpak van projecten, met aandacht voor het Brabants Bodem-programma en initiatieven voor duurzaam toerisme en bedrijfsbetrokkenheid. Daarnaast presenteerden Martin Houben en Hendrik Hoeksema het 'Versailles van het Noorden', een visionair plan voor het kwekerijlandschap van de toekomst, waarbij boomkwekers in het Van Gogh NP de hand uitreiken naar gemeenten, waterschappen en natuurorganisaties voor gezamenlijke gebiedsontwikkeling. Versailles als special bij Atelier met alle partners Transitie naar het boomkwekerijlandschap van de toekomst Het aantrekkelijke agrarisch cultuurlandschap in het werkgebied Van Gogh NP is mede tot stand gekomen door de vele (boom)kwekerijen in het gebied. De meeste bedrijven concentreren zich rond de clusters (Haaren-Udenhout, Sint-Oedenrode, Oirschot en Zundert). Deze gebieden liggen in of dicht tegen Natura 2000 gebieden aan. Maar het intensieve landgebruik heeft ook zijn keerzijde. Zo staat het halen van de KRW- doelen en Vogel- en Habitatrichtlijnen onder druk en is verdroging een groot probleem voor zowel de sector als andere opgaven in het gebied. Ook vindt er een verduurzamingsslag plaats, die kan leiden tot een industrialisatie van het aantrekkelijke en diverse landschap. Om deze ontwikkelingen te doorbreken is een integrale aanpak nodig waardoor de kwekerijsector haar bijdrage kan leveren aan thema’s zoals biodiversiteit, landschap, recreatieve ontsluiting, duurzaam waterbeheer (kwaliteit en kwantiteit) en klimaatadaptatie in combinatie met het op een winstgevende manier produceren van inheemse bomen. Daarom zijn boomkwekers en partners in 2021 het programma Versailles van het Noorden gestart op basis van het Masterplan Van Gogh NP. De eerste fase hiervan is in 2023 afgerond. Een 30-tal kwekers hebben onder leiding van de ZLTO samen met partijen zoals het Waterschap De Dommel, gemeenten, Brabants Landschap en de Provincie (begeleid door West8) een schetsboek gemaakt hoe het gebied binnen het kwekerijcluster Haaren-Udenhout zich in de
5 RESULTATEN BRABANTS BODEM 34 35 dingswijzen sinds steeds minder gewasbeschermingsmiddelen toegelaten zijn. Gedurende 2023 en de eerste maanden van 2024 zijn gesprekken gevoerd met meerdere boeren en boerensamenwerkingen voor het ontwikkelen van een project. Eén van deze samenwerkingen wordt momenteel verder verkend. Binnen Van Gogh NP is Brabants Bodem een grootschalig uitvoeringsprogramma (met meerdere deelprojecten) met een eigen stuurgroep en projectleiding. Brabants Bodem richt zich op het verbinden van verdienvermogen voor agrarisch ondernemers die bijdragen aan de kwaliteit van natuur en landschap. Brabants Bodem is daarmee een van de belangrijkste programma’s in de ontwikkellijn ‘Perspectief voor boeren en duurzame (voedsel) productie’ van het Masterplan Van Gogh NP. De partners binnen Brabants Bodem ontwikkelen werkwijzen en instrumenten, waarmee de ondernemers het in hun verdiensten terugzien als zij zich onderscheiden door in hun bedrijfsvoering extra in te zetten op biodiversiteit, bodemkwaliteit en landschap. Projecten op het gebied van voedselbossen, inheemse bonenteelt en de Brabantse Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij maken dat er concrete stappen gezet worden in de gezamenlijke opgave voor een groener, mooier en gezonder perspectief in de regio. Monitoring biodiversiteit Verbetering van natuur- en landschapskwaliteit hangt sterk samen met biodiversiteit. Verschillende deelprojecten, waaronder de biodiversiteitsmonitor en agroforestry, dragen bij aan het versterken van biodiversiteit. Daarom brengen we de monitoring van de effecten op de biodiversiteit samen in beeld, zodat monitoring ook een verbindende schakel wordt tussen de verschillende deelprojecten binnen Brabants Bodem. Duurzame intensieve teelten Bonenteelt In 2023 is Ivar van Dorst, duurzaam strokenteeltakkerbouwer in de eiwittransitie, financieel en organisatorisch ondersteund in zijn missie om inheemse eiwitalternatieven verder te ontwikkelen. Hij doet dit door onderzoek te doen in de selectie, teelt, verwerking en afzet van enkele oudhollandse bonensoorten voor humane consumptie. Bonenvlieg Vanuit Brabants Bodem hebben we een samenwerking opgezet met opgezet met verschillende (keten)partijen in de vollegrondsgroenteteelt om onderzoek te doen naar natuurlijke bestrijding van de bonenvlieg, een grote plaag in de akkerbouw en vollegrondsgroenteteelt. De sector is op zoek naar alternatieve bestrij-
37 36 Agroforestry In 2021 hebben de Gebiedsonderneming Duinboeren & Maatschappij en het Agroforestry Netwerk Brabant (GDM/ANB) de opdracht gekregen om een agro- forestryproject uit te voeren: het ondersteunen van tenminste 25 ondernemers bij de aanleg van tenminste 25 ha agroforestry binnen Van Gogh NP. In 2022 zijn de eerste beplantings- en bedrijfsplannen opgeleverd en de eerste bomen aangeplant. In juli 2023 is het project afgerond. Er is in totaal 46 ha agroforestry opgenomen in 25 bedrijfs- en beplantingsplannen, die in 2024 worden aangeplant. De afsluitende bijeenkomst vond plaats in juli 2023, op de Janmiekeshoeve in Mariahout. De opgedane kennis over de meerwaarde van agroforestry in de agrarische bedrijfsvoering, zowel als nevenactiviteit op het bedrijf als een onderdeel van de reguliere bedrijfsactiviteiten, wordt via het Agroforestrynetwerk Brabant gedeeld met een grote groep agrariërs. Het netwerk Voederbomen dat in oktober 2022 gestart is met een symposium wordt verder uitgebreid via het Agroforestrynetwerk Brabant. Voedselbossen In het najaar van 2023 heeft Brabants Bodem in samenwerking met het tweede Koepelplan Voedselbossen een opdracht verleend aan Fruitz for life (Sjef van Dongen) voor het begeleiden van tenminste vijf ondernemers in het Van Gogh NP om tenminste vijf ha voedselbos aan te leggen. In maart 2024 zijn de eerste hectares voedselbos aangeplant. Uiteindelijk zijn er zes ondernemers bereid gevonden om met een voedselbos aan de slag te gaan. In totaal leggen zij ca. 8 ha voedselbos aan. De groep ondernemers die met een voedselbos wil starten is heel divers: zo is er een melkveehouder, een varkenshouder en een zorgboer betrokken. Allemaal vanuit de wens om hun bedrijf te vergroenen, verbreden en bij te dragen aan een mooier en gezonder landschap. Gebiedsinitiatieven Binnen dit deelproject werkt Brabants Bodem met andere partijen samen om gebiedsgericht projecten van de grond te krijgen die bijdragen aan bodem, water, biodiversiteit en landschap in Van Gogh NP. In 2023 is een samenwerking met Landelijk Brabant (Brabants Particulier Grondbezit) gestart. Samen met Landgoed de Groene Kamer (als voorbeeldproject) wordt een aanpak ontwikkeld voor landgoederen die hun agrarisch grondgebruik willen verduurzamen en het daaraan gekoppelde verdienmodel verbeteren. Brabants Landschap wil in samenwerking met Brabants Bodem in één of meerdere regio’s van start gaan met een groep agrariërs die gezamenlijk zoekt naar manieren om hun score op de BBM te verbeteren, en daarmee ook hun beloning. De doelen die samenvallen met die van het Natuurnetwerk Brabant (NNB) worden zo ook geborgd. Brabantse Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij (BBM) De Brabantse Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij (BBM) is hét toonaangevende project van Brabants Bodem en de Biodiversiteitsmonitor in Nederland. In het voorjaar van 2023 was de derde openstelling voor de BBM. Mede dankzij een financiële bijdrage van het ministerie van LNV konden nieuwe deelnemers zich aanmelden en ontvangen zij voor tenminste vijf jaar een beloning voor hun inspanningen om hun bedrijfsvoering te verduurzamen op 13 indicatoren (o.a. groen-blauwe dooradering, blijvend grasland en broeikasgasemissies). Lees hier de volledige analyse van de BBM uit 2023:
6 SALON VAN GOGH 2023 Cultuur én natuur voor een optimaal vestigingsklimaat Icoon Vincent van Gogh biedt de unieke kans om de Brabantse cultuur- én natuursector samen als pijlers van een optimaal vestigingsklimaat onder de aandacht te brengen. Met Salon Van Gogh stimuleren de drie samenwerkende organisaties dat Brabantse onder- nemers samen met overheden duurzaam bijdragen aan een fijne leef- en werkomgeving. Doelgroep van Salon Van Gogh bestaat uit stakeholders uit het bedrijfsleven, overheden en de cultuur- en natuursector, alsmede certificaathouders van de Van Gogh Sites NV, sponsoren en financiers van Van Gogh Nationaal Park en de grotere donateurs van het Prins Bernhard Cultuurfonds. Van Gogh Sites Foundation, Van Gogh Nationaal Park en Cultuurfonds Brabant vieren jaarlijks de geboortedag van Vincent van Gogh met Salon Van Gogh: een netwerkevenement voor stakeholders uit het Brabantse bedrijfsleven, overheden en de cultuur- en natuursector. Salon Van Gogh heeft in 2023 plaatsgevonden op 30 maart in de unieke setting van Oud Herlaer: het natuurgebied en oude cultuurlandschap aan de Dommel waar Brabants Landschap en Het Noordbrabants Museum in de nabije toekomst een buitenmuseum met kunst in het landschap realiseren Van Gogh lezing door Charlotte Caspers Tijdens editie 2023 werd de Van Goghlezing door kunstenares Charlotte Caspers uitgevoerd. Aan de hand van haar kleuranalyse werd uitleg gegeven over het materiaalgebruik en de betekenis van licht en kleurgebruik in Van Gogh’s werk. De presentatie was in handen van Olga Raaijmakers, de muziek werd verzorgd door Artvark Saxophone Quartet. Sholeh Rezazadeh schreef een poëtische brief aan Vincent voor zijn geboortedag op 30 maart. Deze brief is voorgedragen tijdens Salon Van Gogh 2023. 38 39
7 ATELIERS VAN GOGH NP Twee keer per jaar nodigt Van Gogh NP alle partners uit om elkaar te inspireren en aan te spreken over de ontwikkeling Van Gogh NP. Dit doen we met de organisatie van het Atelier Van Gogh. Het programma van deze netwerk- bijeenkomsten is samengesteld uit inleidingen van sprekers in combinatie met concrete casussen uit de dagelijkse praktijk, die als voorbeeld kunnen dienen. In 2023 zijn twee Ateliers georganiseerd waar ontmoeting tussen partners centraal heeft gestaan. Landpark Assisië in Biezenmortel vormde het prachtige decor voor het Atelier in mei 2023 met als thema ‘Van Gogh NP, de groene motor’. Binnen dit thema werden inspirerende gesprekken gevoerd, onder meer door burgemeesters van grote steden als ambassadeur van het Van Gogh NP. > Bijzonder was de podcast die Landpark Assisië voor deze bijeenkomst had gemaakt: > Eind november 2023 vond het Atelier Van Gogh NP plaats bij de Menmoer- hoeve in Etten-Leur. Een mooie en passende locatie bij het thema ‘Van Gogh NP, een zonnige (boeren) toekomst’. Terugblik: > 40 41
8 PARTNERS VAN GOGH NP 's-Hertogenbosch Logo in FC: Grijs: C=0 / M=17 / Y=34 / K=62 Rood: C=0 / M=100 / Y=100 / K=0 Goud: C=0 / M=10 / Y=100 / K=10 Zwart: C=0 / M=0 / Y=0 / K=100 Het aantal partners blijft gestaag groeien. Naast de deelname van brancheorganisatie Hiswa-Recron haakt ook het bedrijfsleven aan. In 2023 hebben bedrijven als Natuurhuisje en Heijmans NV zich aan- gemeld om zich te verbinden aan de uitgangspunten van het Masterplan. Hiernaast is een overzicht van logo’s. Het geeft een goed beeld van alle aangesloten partners. Zoals je ziet een brede coalitie, die gelooft in de kracht van samenwerken. 42 43
Colofon Jaaroverzicht 2023 Van Gogh NP Dit jaaroverzicht is gepubliceerd door Van Gogh NP. Daarbij is dankbaar gebruikgemaakt van beeldmateriaal van derden met zorgvuldige bronvermelding, waar beschikbaar. Van dit jaaroverzicht is een kleine oplage gedrukt. Het digitale bestand is gepubliceerd op de website van Van Gogh NP. Aan deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend. Opmerkingen of vragen bij deze publicatie graag richten aan info@vangoghnationaalpark.nl. Vormgeving Wanda van Riet 44 45
vangoghnationalpark.com 46
www.vangoghnationalpark.comRkJQdWJsaXNoZXIy ODY1MjQ=