Wat is energie? Wanneer je er woordenboeken op openslaat, vind je de omschrijving ‘werkkracht’, in twee betekenissen. Ten eerste ‘grootheid die arbeidsvermogen van een fysisch systeem uitdrukt’ en ten tweede ‘geestkracht’. Etymologisch stamt het woord ‘energie’ uit het Oudgrieks. Het bestaat uit de morfemen ‘en’ (in) en ‘ergon’ (werk). Van daaruit liggen de betekenissen ‘in werking’, ‘inwerking’ of ‘hetgeen in de werken is’ voor de hand. Het begrip is gevormd door de filosoof Aristoteles. Het Oudgriekse energeia (ἐνέργεια) kwam via het Laatlatijn (energia) in het Frans en Engels en uiteindelijk ook in het Nederlands terecht. Beide betekenissen uit het woordenboek kunnen met voorbeeldzinnen worden geïllustreerd: de eerste met ‘de energierekening is nog niet betaald’ of ‘het gebruik van fossiele energie is met 1,38% gestegen’, de tweede met ‘daar krijg ik energie van!’ of ‘de energie hier voelt niet goed’. Gebruikmakend van twee aan elkaar verwante woorden kunnen we zeggen dat de eerste betekenis betrekking heeft op motoren en de tweede op motivatie en emoties. Veel mensen denken tegenwoordig dat de voorbeeldzinnen bij de tweede betekenis een soort metaforisch gebruik laten zien van een fysisch concept (de eerste betekenis), net als dat gebeurt in zegswijzen als ‘even stoom afblazen’ of ‘er zit bij hem een draadje los’. Dit is historisch gezien onjuist. Het gebruik van het woord energie voor iets als geestkracht is twintig eeuwen ouder dan het gebruik voor natuurkundige krachten. De fysica heeft het woord uit de dagelijkse taal overgenomen en gebruikt het pas sinds het begin van de negentiende eeuw. Het is dus niet zo dat energie in de alledaagse taal op een niet-eigenlijke manier wordt gebruikt. In dit artikel volg ik allereerst de geschiedenis van het energieconcept. Daarbij ga ik in op de tijd waarin de twee betekenissen gescheiden zijn geraakt, beter gezegd de tijd waarin de natuurkundige betekenis is ontstaan. Die natuurkundige toepassing schrijft een aantal eigenschappen aan energie toe die voor de menselijke (of animale) ‘geestkracht’ onmogelijk zijn en andersom. Vervolgens betoog ik dat de splitsing tussen deze twee HOOFDARTIKEL 'Energie' is niet iets waar men in de loop der eeuwen altijd hetzelfde onder heeft verstaan. En ook niet iets dat men altijd op dezelfde wijze heeft ervaren. Het concept dat we tegenwoordig in het Westen hanteren, stamt uit de negentiende eeuw. Het is een sterk kwantitatieve benadering, betoogt Hein van Dongen. Dat heeft consequenties voor onze kijk op elkaar, én op de aarde. 2025 - WWW.TSVB.NL 9 Hein VAN DONGEN
RkJQdWJsaXNoZXIy ODY1MjQ=